Typologie sprawców seryjnych morderstw

Specjaliści z FBI tacy jak Robert K. Ressler, Ann W. Burgess oraz John E. Douglas przeprowadzili badania 25 seryjnych zabójców i 11 jednokrotnych, przebywających w zakładach karnych. Badania obejmowały obszerną analizę akt sprawy, analizę psychologiczną i psychiatryczną oraz dokładny wywiad ze sprawcą. Wyniki ich pracy zostały opublikowane po raz pierwszy w 1986 roku (Widacki, 2006).
Stworzyli oni dychotomiczny podział sprawców na zorganizowanych i niezorganizowanych. W początkowej fazie był on wykorzystywany w trakcie szkoleń agentów FBI oraz funkcjonariuszy policji i pozwalał uniknąć terminologii psychologicznej.
Ressler uważał, że psychiatryczny  żargon nie sprawdzi się w sytuacji, kiedy funkcjonariusze nie mają odpowiedniego przeszkolenia.
Według założeń tej typologii, analiza miejsca zbrodni i dowodów, pozwala na ustalenie z jakim typem sprawcy mamy do czynienia. Z kolei każdy typ posiada pewne charakterystyczne cechy. Znajomość tych cech, pozwala na lepsze wyszukanie potencjalnego sprawcy. Przestępstwo zorganizowane wykazuje cechy planowania i precyzyjnego wykonania, natomiast niezorganizowane jest chaotyczne i spontaniczne (Ressler, Burgess i Douglas, 1988). Oceniając stopień zorganizowania sprawcy, analizuje się jego zachowanie w trakcie czterech faz przestępstwa:

Faza pierwsza, przedkryminalna – obejmuje ona okres przed popełnieniem zbrodni. Głównym jej przejawem są fantazje sprawcy, które nabierają coraz bardziej agresywnej formy. Prowadzi to do podjęcia zamiaru popełnienia zbrodni.
Organizacja sceny przestępstwa – obejmuje ona takie działania jak: wybór ofiary i miejsca zbrodni oraz morderstwo i sposób jego popełnienia. Możemy w niej obserwować stopień rytualizacji aktu morderstwa, w którym odbijają się wcześniejsze fantazje sprawcy (np. specyficzne tortury zadane ofierze, sposób w jaki jest ona skrępowana).
Uprzątnięcie sceny przestępstwa – trzecia faza obejmuje proces pozbycia się ciała (czasem świadczy on o fantazjach sprawcy) i uprzątnięcia miejsca zbrodni. Polega na zacieraniu dowodów przestępstwa.
Faza postkryminalna – obejmuje ona zachowania sprawcy po popełnieniu zbrodni. W jej trakcie, fantazjuje on na temat morderstwa, odtwarzając je w swym umyśle. Jego fantazje mogą ewoluować. Może powrócić na miejsce zbrodni w celu ponownego przeżycia emocji związanych ze zbrodnią (Pospiszyl, 2008).
Poniżej przedstawiam tabele, zawierającą porównanie niektórych cech zabójstw zorganizowanych i niezorganizowanych.

Zbiór cech zabójstw (Widacki, 2006)
Zorganizowane
Niezorganizowane
Zaplanowane w szczegółach
Nie wykazujące cech planowania
Sugerujące wybór przez sprawcę małego ryzyka
Miejsce wybrane tak, jakby sprawca nie liczył się z ryzykiem
Sprawca manipulował ciałem ofiary, upozowanie, włożenie jakiegoś przedmiotu do części rodnych ofiary, obnażenie itp.
Niewielkie manipulowanie ciałem
Przeniesienie zwłok w ustronne miejsce
Pozostawienie zwłok na miejscu zabójstwa
Częste torturowanie ofiary przed śmiercią
Okaleczenie ciała ofiary po śmierci
Przyniesienie na miejsce zbrodni narzędzia
Brak narzędzia lub narzędzie przypadkowe, znalezione w ostatniej chwili
Miejsce zabójstwa często wyreżyserowane
Brak reżyserii miejsca
Zabójstwo zwykle z dala od miejsca zamieszkania zabójcy
Miejsce przypadkowe często w miejscu zamieszkania zabójcy
Zabójca „geograficznie mobilny” (działający w różnych, nieraz oddalonych od siebie miejscach)
Zabójca „geograficznie stabilny” (działający na tym samym terenie)


Sprawcy zorganizowani mają osobowość psychopatyczną, antysocjalną z cechami osobowości narcystycznej. Sprawcy niezorganizowani posiadają osobowości schizoidalną. Czasem działają pod wpływem urojeń (Widacki, 2006).
Zamieszczona poniżej tabela zaproponowana przez R. M. Holmesa w „Profiling Violent Crimes” przedstawia cechy charakterystyczne dla każdego z tych  typów. (cyt. za Czerwiński i Gradoń, 2001).

  Porównanie cech sprawcy zorganizowanego i niezorganizowanego (Czerwiński i Gradoń, 2001).
Niezorganizowany
Zorganizowany
IQ poniżej średniej, 80-95 punktów
IQ powyżej średniej, 105-120 punktów
Nieprzystosowany społecznie
Przystosowany społecznie
Mieszka sam , nie ma randek
Żyje z partnerem lub częste randki
Brak ojca lub ojciec dysfunkcjonalny
Stabilna postać ojca
Molestowanie psychiczne w rodzinie
Molestowanie fizyczne w rodzinie
Mieszka i pracuje blisko miejsca zbrodni
Mobilny geograficznie i zawodowo
Brak zainteresowania relacjami w mediach
Z uwagą śledzi relacje w mediach na swój temat
Często nie ukończona szkoła średnia
Możliwe wyższe wykształcenie
Brak higieny osobistej i porządku w domu
Wysoka higiena osobista i porządek w domu
Ma sekretną skrytkę w domu
Zwykle brak tajnych schowków w domu
Nocny tryb życia
Dzienny tryb życia
Zdezelowany brudny samochód lub półciężarówka
Czysty i luksusowy samochód
Powrót na miejsce zbrodni żeby odświeżyć wspomnienia
Powrót na miejsce zbrodni, aby zobaczyć, jak sobie radzi policja
Może kontaktować się z rodzinami ofiar, albo prowadzić z nimi swą „grę”
Zwykle kontaktuje się z policją, w celu prowadzenia swoich „gier”
Brak zainteresowania pracą policji
„maniak policyjny”
Eksperymentuje z programami samopomocy
Nie interesują go programy samopomocy
Zabicie i porzucenie zwłok w jednym miejscu
Wywiezienie zwłok poza miejsce zbrodni
Zwykle pozostawia zwłoki w całości
Może rozczłonkowywać ciała ofiar
Atakuje znienacka
Atakuje po podstępnym zwabieniu ofiary
Depersonalizacja ofiary do roli przedmiotu
Kontakt personalny i rozmowa z ofiarą
Pozostawia „chaotyczne” miejsce zbrodni
Pozostawia „kontrolowane” miejsce zbrodni
Zostawia dowody na miejscu zbrodni
Zostawia po sobie mało dowodów
Najlepszy w przesłuchaniu z udziałem psychiatry
Najlepszy w bezpośrednim przesłuchaniu

                Brent Turvey proponuje, żeby umieszczać sprawców zorganizowanych i niezorganizowanych na kontinuum, poddając krytyce ich dychotomiczny podział.  W praktyce większość sprawców przejawia w różnym stopniu cechy charakterystyczne dla obu typów. Jego zdaniem indukcyjny charakter wnioskowania o cechach sprawcy, opierający się na uogólnieniach, jest zbyt dużym uproszczeniem i może prowadzić do błędów (cyt. za Gołębiowski. 2008). Sprawcy mogą „uczyć się” na swoich błędach, w trakcie popełniania przestępstw, dlatego sprawca zorganizowany może na początku serii wykazywać cechy niezorganizowania. Z tego powodu pierwsze morderstwa mogą być popełniane najbliżej miejsca zamieszkania, pracy lub przebywania sprawcy (Czerwiński i Gradoń, 2001).

Typologia opierająca się na motywie sprawcy

R. M. Holmes oraz J. E. DeBurger ( stworzyli typologię seryjnych morderców opartą na ich motywacji. W swojej pracy zatytułowanej „Serial Murder” przedstawili następujący podział sprawców:
1. Wizjonerzy (visionary type) – sprawcy cierpiący na psychozy. Często twierdzą, że popełniają zbrodnie kierowani jakąś nadnaturalną siłą. Mogą mieć omamy. Mogą znać ofiarę.
2. Misjonarze (mission type) – kierują się poczuciem osobistej misji. Wybierają ofiary według klucza. Mogą np.  zabijać prostytutki bo symbolizują upadek społeczeństwa.
3. Hedoniści
a) mordercy z lubieżności (lust killer) - zabijają na tle seksualnym, nastawieni są na samo morderstwa i szybkie zaspokojenie swojej żądzy. Nie są w stanie odbyć normalnego stosunku seksualnego. Ofiara musi być totalnie zniewolona. Dlatego często dopuszczają się aktów nekrofilii.
b) mordercy nastawieni na emocje (thrill killer) – zabijają na tle seksualnym, nastawieni są nie na sam akt morderstwa ale towarzyszące mu emocje. Ich morderstwa wykazują większe zrytualizowanie, częściej stosują wymyślne tortury. Nie współżyją z ofiarą po śmierci, potrzebują jej żywej, aby mogła ich podziwiać.
c) mordercy zorientowani na komfort (comfort killer) – mordercy którzy zabijają dla zysku albo osiągnięcia innej korzyści. Mogą znać ofiarę.
4. Typ żądny władzy (Power and control type) – zabija ludzi stojących mu na drodze do celu i tych, którzy nie chcą mu się podporządkować. Pragnie mieć władzę absolutną nad ofiarą (Pospiszyl, 2008).
            Holmes przedstawił również cztery układy kontinuidalne, obrazujące niektóre z właściwości seryjnych morderców:
Motyw, zewnętrzny – wewnętrzny: motywami zewnętrznymi kieruje się wizjoner i misjonarz (w mniejszym stopniu).
Cele morderstwa, instrumentalny – ekspresyjny: cechy instrumentalne wykazuje morderca zorientowany na komfort a cechy mieszane typ żądny władzy.
Wybór ofiary, dokładny -  brak selekcji.
Nastawienie do aktu zabójstwa, akt zabijania – proces zabijania: sprawców możemy podzielić ze względu na to czy są skupieni na samym akcie morderstwa (act focused), czy procesie jego popełniania (process focused). Do morderców skupionych na procesie popełnienia zbrodni, zaliczamy działających na tle seksualnym (lust i thrill killer). Z tych dwóch podtypów bardziej na proces jest nastawiony morderca zorientowany na emocje (Pospiszyl, 2008). 


Na podstawie własnej pracy magisterskiej pt.
Seryjni i wielokrotni mordercy - teoretyczny model kształtowania się skłonności oraz profilowanie psychologiczne i psychogeograficzne przygotował  Łukasz Wroński