Specjaliści z FBI tacy jak Robert K. Ressler, Ann W. Burgess oraz John E.
Douglas przeprowadzili badania 25 seryjnych zabójców i 11 jednokrotnych,
przebywających w zakładach karnych. Badania obejmowały obszerną analizę akt
sprawy, analizę psychologiczną i psychiatryczną oraz dokładny wywiad ze sprawcą.
Wyniki ich pracy zostały opublikowane po raz pierwszy w 1986 roku (Widacki,
2006).
Stworzyli oni dychotomiczny podział sprawców na
zorganizowanych i niezorganizowanych. W początkowej fazie był on wykorzystywany
w trakcie szkoleń agentów FBI oraz funkcjonariuszy policji i pozwalał uniknąć
terminologii psychologicznej.
Ressler uważał, że psychiatryczny żargon nie sprawdzi się w sytuacji, kiedy
funkcjonariusze nie mają odpowiedniego przeszkolenia.
Według założeń tej typologii, analiza miejsca zbrodni
i dowodów, pozwala na ustalenie z jakim typem sprawcy mamy do czynienia. Z
kolei każdy typ posiada pewne charakterystyczne cechy. Znajomość tych cech,
pozwala na lepsze wyszukanie potencjalnego sprawcy. Przestępstwo zorganizowane wykazuje
cechy planowania i precyzyjnego wykonania, natomiast niezorganizowane jest
chaotyczne i spontaniczne (Ressler, Burgess i Douglas, 1988). Oceniając stopień
zorganizowania sprawcy, analizuje się jego zachowanie w trakcie czterech faz
przestępstwa:
Faza pierwsza,
przedkryminalna – obejmuje ona okres przed popełnieniem zbrodni. Głównym
jej przejawem są fantazje sprawcy, które nabierają coraz bardziej agresywnej
formy. Prowadzi to do podjęcia zamiaru popełnienia zbrodni.
Organizacja
sceny przestępstwa – obejmuje ona takie działania jak: wybór ofiary i
miejsca zbrodni oraz morderstwo i sposób jego popełnienia. Możemy w niej
obserwować stopień rytualizacji aktu morderstwa, w którym odbijają się
wcześniejsze fantazje sprawcy (np. specyficzne tortury zadane ofierze, sposób w
jaki jest ona skrępowana).
Uprzątnięcie
sceny przestępstwa – trzecia faza obejmuje proces pozbycia się ciała
(czasem świadczy on o fantazjach sprawcy) i uprzątnięcia miejsca zbrodni.
Polega na zacieraniu dowodów przestępstwa.
Faza postkryminalna
– obejmuje ona zachowania sprawcy po popełnieniu zbrodni. W jej trakcie, fantazjuje
on na temat morderstwa, odtwarzając je w swym umyśle. Jego fantazje mogą
ewoluować. Może powrócić na miejsce zbrodni w celu ponownego przeżycia emocji
związanych ze zbrodnią (Pospiszyl, 2008).
Poniżej przedstawiam tabele, zawierającą porównanie
niektórych cech zabójstw zorganizowanych i niezorganizowanych.
Zbiór cech
zabójstw (Widacki, 2006)
|
Zorganizowane
|
Niezorganizowane
|
|
Zaplanowane w szczegółach
|
Nie wykazujące cech planowania
|
|
Sugerujące wybór przez sprawcę
małego ryzyka
|
Miejsce wybrane tak, jakby sprawca
nie liczył się z ryzykiem
|
|
Sprawca manipulował ciałem ofiary,
upozowanie, włożenie jakiegoś przedmiotu do części rodnych ofiary, obnażenie
itp.
|
Niewielkie manipulowanie ciałem
|
|
Przeniesienie zwłok w ustronne
miejsce
|
Pozostawienie zwłok na miejscu
zabójstwa
|
|
Częste torturowanie ofiary przed
śmiercią
|
Okaleczenie ciała ofiary po śmierci
|
|
Przyniesienie na miejsce zbrodni
narzędzia
|
Brak narzędzia lub narzędzie
przypadkowe, znalezione w ostatniej chwili
|
|
Miejsce zabójstwa często
wyreżyserowane
|
Brak reżyserii miejsca
|
|
Zabójstwo zwykle z dala od miejsca
zamieszkania zabójcy
|
Miejsce przypadkowe często w
miejscu zamieszkania zabójcy
|
|
Zabójca „geograficznie mobilny”
(działający w różnych, nieraz oddalonych od siebie miejscach)
|
Zabójca „geograficznie stabilny”
(działający na tym samym terenie)
|
Sprawcy zorganizowani
mają osobowość psychopatyczną, antysocjalną z cechami osobowości narcystycznej.
Sprawcy niezorganizowani posiadają
osobowości schizoidalną. Czasem działają pod wpływem urojeń (Widacki, 2006).
Zamieszczona poniżej tabela zaproponowana przez R. M.
Holmesa w „Profiling Violent Crimes” przedstawia
cechy charakterystyczne dla każdego z tych typów. (cyt. za Czerwiński i Gradoń, 2001).
Porównanie cech
sprawcy zorganizowanego i niezorganizowanego (Czerwiński i Gradoń, 2001).
|
Niezorganizowany
|
Zorganizowany
|
|
IQ poniżej średniej, 80-95 punktów
|
IQ powyżej średniej, 105-120
punktów
|
|
Nieprzystosowany społecznie
|
Przystosowany społecznie
|
|
Mieszka sam , nie ma randek
|
Żyje z partnerem lub częste randki
|
|
Brak ojca lub ojciec
dysfunkcjonalny
|
Stabilna postać ojca
|
|
Molestowanie psychiczne w rodzinie
|
Molestowanie fizyczne w rodzinie
|
|
Mieszka i pracuje blisko miejsca
zbrodni
|
Mobilny geograficznie i zawodowo
|
|
Brak zainteresowania relacjami w
mediach
|
Z uwagą śledzi relacje w mediach na
swój temat
|
|
Często nie ukończona szkoła średnia
|
Możliwe wyższe wykształcenie
|
|
Brak higieny osobistej i porządku w
domu
|
Wysoka higiena osobista i porządek
w domu
|
|
Ma sekretną skrytkę w domu
|
Zwykle brak tajnych schowków w domu
|
|
Nocny tryb życia
|
Dzienny tryb życia
|
|
Zdezelowany brudny samochód lub
półciężarówka
|
Czysty i luksusowy samochód
|
|
Powrót na miejsce zbrodni żeby
odświeżyć wspomnienia
|
Powrót na miejsce zbrodni, aby
zobaczyć, jak sobie radzi policja
|
|
Może kontaktować się z rodzinami
ofiar, albo prowadzić z nimi swą „grę”
|
Zwykle kontaktuje się z policją, w
celu prowadzenia swoich „gier”
|
|
Brak zainteresowania pracą policji
|
„maniak policyjny”
|
|
Eksperymentuje z programami
samopomocy
|
Nie interesują go programy
samopomocy
|
|
Zabicie i porzucenie zwłok w jednym
miejscu
|
Wywiezienie zwłok poza miejsce
zbrodni
|
|
Zwykle pozostawia zwłoki w całości
|
Może rozczłonkowywać ciała ofiar
|
|
Atakuje znienacka
|
Atakuje po podstępnym zwabieniu
ofiary
|
|
Depersonalizacja ofiary do roli
przedmiotu
|
Kontakt personalny i rozmowa z
ofiarą
|
|
Pozostawia „chaotyczne” miejsce
zbrodni
|
Pozostawia „kontrolowane” miejsce
zbrodni
|
|
Zostawia dowody na miejscu zbrodni
|
Zostawia po sobie mało dowodów
|
|
Najlepszy w przesłuchaniu z
udziałem psychiatry
|
Najlepszy w bezpośrednim
przesłuchaniu
|
Brent
Turvey proponuje, żeby umieszczać sprawców zorganizowanych i niezorganizowanych
na kontinuum, poddając krytyce ich dychotomiczny podział. W praktyce większość sprawców przejawia w
różnym stopniu cechy charakterystyczne dla obu typów. Jego zdaniem indukcyjny
charakter wnioskowania o cechach sprawcy, opierający się na uogólnieniach, jest
zbyt dużym uproszczeniem i może prowadzić do błędów (cyt. za Gołębiowski.
2008). Sprawcy mogą „uczyć się” na swoich błędach, w trakcie popełniania
przestępstw, dlatego sprawca zorganizowany może na początku serii wykazywać
cechy niezorganizowania. Z tego powodu pierwsze morderstwa mogą być popełniane
najbliżej miejsca zamieszkania, pracy lub przebywania sprawcy (Czerwiński i
Gradoń, 2001).
Typologia opierająca
się na motywie sprawcy
R. M. Holmes oraz J. E. DeBurger ( stworzyli typologię seryjnych
morderców opartą na ich motywacji. W swojej pracy zatytułowanej „Serial Murder” przedstawili następujący
podział sprawców:
1. Wizjonerzy (visionary type) –
sprawcy cierpiący na psychozy. Często twierdzą, że popełniają zbrodnie
kierowani jakąś nadnaturalną siłą. Mogą mieć omamy. Mogą znać ofiarę.
2. Misjonarze (mission type) –
kierują się poczuciem osobistej misji. Wybierają ofiary według klucza. Mogą np.
zabijać prostytutki bo symbolizują
upadek społeczeństwa.
3. Hedoniści
a) mordercy z lubieżności (lust
killer) - zabijają na tle seksualnym, nastawieni są na samo morderstwa i
szybkie zaspokojenie swojej żądzy. Nie są w stanie odbyć normalnego stosunku
seksualnego. Ofiara musi być totalnie zniewolona. Dlatego często dopuszczają
się aktów nekrofilii.
b) mordercy nastawieni na emocje
(thrill killer) – zabijają na tle seksualnym, nastawieni są nie na sam akt
morderstwa ale towarzyszące mu emocje. Ich morderstwa wykazują większe
zrytualizowanie, częściej stosują wymyślne tortury. Nie współżyją z ofiarą po
śmierci, potrzebują jej żywej, aby mogła ich podziwiać.
c) mordercy zorientowani na
komfort (comfort killer) – mordercy którzy zabijają dla zysku albo
osiągnięcia innej korzyści. Mogą znać ofiarę.
4. Typ żądny władzy (Power and
control type) – zabija ludzi stojących mu na drodze do celu i tych, którzy
nie chcą mu się podporządkować. Pragnie mieć władzę absolutną nad ofiarą
(Pospiszyl, 2008).
Holmes przedstawił
również cztery układy kontinuidalne, obrazujące niektóre z właściwości
seryjnych morderców:
Motyw, zewnętrzny – wewnętrzny:
motywami zewnętrznymi kieruje się wizjoner i misjonarz (w mniejszym stopniu).
Cele morderstwa, instrumentalny –
ekspresyjny: cechy instrumentalne wykazuje morderca zorientowany na komfort
a cechy mieszane typ żądny władzy.
Wybór ofiary, dokładny - brak selekcji.
Nastawienie
do aktu zabójstwa, akt zabijania – proces zabijania: sprawców możemy podzielić ze względu na to czy są skupieni na samym
akcie morderstwa (act focused), czy procesie jego popełniania (process focused).
Do morderców skupionych na procesie popełnienia zbrodni, zaliczamy działających
na tle seksualnym (lust i thrill killer). Z tych dwóch podtypów bardziej na
proces jest nastawiony morderca zorientowany na emocje (Pospiszyl, 2008). Na podstawie własnej pracy magisterskiej pt.
Seryjni i wielokrotni mordercy - teoretyczny model kształtowania się skłonności oraz profilowanie psychologiczne i psychogeograficzne przygotował Łukasz Wroński
