Tworzenie profilu psychologicznego

Każdy człowiek posiada zestaw względnie stałych cech psychofizycznych, które przejawiają się w jego zachowaniu. Dzięki temu obserwując i badając jakiś przejaw jego działania możemy wnioskować o tych cechach w oparciu o wiedzę psychologiczną i inne dziedziny nauki (np. statystykę, socjologię, antropologię, biologię, medycynę itp.). Skoro przestępstwo jest wynikiem działania, analizując je możemy w przybliżeniu określić cechy sprawcy (psychiczne i fizyczne), co w znaczący sposób pomoże w jego wytypowaniu. Profilowanie psychologiczne to proces polegający na:

a) badaniu pod kontem psychologicznym danych dotyczących przestępstwa i

b) określenie na ich podstawie charakterystycznych cech sprawcy tego przestępstwa – czyli     

     stworzenie jego profilu psychologicznego.

Szaszkiewicz (2003, s.175) opisuje to zagadnienie następująco: „Wynikiem pracy zmierzającej  do określenia, kim może być nieznany sprawca popełnionego przestępstwa, jest zestaw charakteryzujących go cech. Nie powstaje on w wyniku badania psychologicznego konkretnego człowieka, lecz jest efektem zastosowania wiedzy psychologicznej do analizowania szczególnego rodzaj przejawów zachowań (w tym wypadku związanych z dokonaniem zabójstwa) i na tej podstawie wnioskowania o właściwościach sprawcy” .

Konstruowanie profilu psychologicznego jest więc podobne do działania klinicysty, stawiającego diagnozę pacjenta na podstawie obserwacji symptomów jego choroby. W przypadku tworzenia profilu, symptomami „choroby” są zachowania sprawcy podczas popełniania przestępstwa. Należy pamiętać, że profil jest ustalany z pewnym prawdopodobieństwem. Jego praktyczne zastosowanie w śledztwie jest uzależnione od tego czy zawarte w nim informacje są wystarczająco konkretne i pozwalają na „wyłowienie” sprawcy z określonej populacji.

Józef Gierowski (2003, s. 14) w swojej pracy pt. „Zabójcy i ich ofiary” przytacza następującą definicję profilowania: „jest to dochodzenie do krótkiej, dynamicznej, charakterystyki zwięźle ujmującej najważniejsze cechy nieznanego sprawcy (przestępstwa) i przejawy jego zachowań"

Według Gołębiowskiego (2008) profil powinien zawierać cechy psychologiczne i fizyczne, nieznanego sprawcy. Douglass w swojej pracy pt. „Mindhunter” traktuje profilowanie psychologiczne jako opis kompozytu behawioralnego nieznanego przestępcy. Tworzy się go na drodze analizy materiału z miejsca zbrodni, danych z autopsji ofiary, raportów policyjnych i analizy wiktymologicznej (cyt. za Czerwiński i Gradoń, 2001).

Szaszkiewicz (2003) uważa, że profilowanie jest szczególnie użyteczne gdy sprawca przejawia zachowania psychopatologiczne (np. tortury, kaleczenie ciała ofiary, czynności seksualne), które są bardzo charakterystyczne dla seryjnych i wielokrotnych morderców. Motywacja oraz sposób działania tego typu sprawców często pozostaje niezrozumiała dla funkcjonariuszy policji bez wiedzy psychologicznej w tym zakresie.

1.1. Historia profilowania

Pierwszym historycznym przykładem stworzenia profilu kryminalnego jest opis cech sprawcy znanego pod pseudonimem „Kuba Rozpruwacz”. Chirurg, dr Thomasa Bond, sporządził go w 1888 roku, opierając się na analizie ran zadanych ofiarom przez sprawcę. W czasie II wojny światowej, psychiatra William Langer sporządził na zlecenie służb wywiadowczych portret psychologiczny Adolfa Hitlera. Przewidywał on w nim samobójstwo Hitlera w przypadku odniesienia klęski. W 1957 roku psychiatra, dr James Brussel, sporządził profil psychologiczny dotyczący „Szalonego Bombowca z Nowego Yorku”. Brusselowi udało się nie tylko trafnie określić sprawcę ale nawet opisać szczegóły dotyczące jego wyglądu (np. posiadanie dwurzędowej marynarki). W 1964 roku sporządził on profil seryjnego mordercy zwanego „Dusicielem z Bostonu”. Od 1969 roku w FBI zaczęły trwać prace badawcze nad specjalistycznym zastosowaniem metod profilowania kryminalnego w praktyce śledczej. W wyniku prac agentów i współpracowników biura takich jak m.in. Robert K. Ressler, John Douglas, Robert Hazelwood, Ann Brugess udało się stworzyć stosowaną przez FBI indukcyjną metodę profilowania wraz z podziałem sprawców na zorganizowanych i niezorganizowanych. Przede wszystkim była ona stosowana w tropieniu seryjnych morderców. W Wielkiej Brytanii od 1985 roku profilowaniem zajmuje się David Canter (Investigative Psychology Research Group). Tworzył on profil przy sprawie Johna Duff’ego, podejrzanego o wielokrotne gwałty i kilka morderstw. Canter promuje ściśle akademickie podejście do profilowania w oparciu o uniwersalne mechanizmy rządzące ludzkim zachowaniem. W ZSRR, pod koniec lat 80-tych, psychiatra dr Aleksander Buchonowski sporządził profil seryjnego mordercy Andrieja Czekatiły.

W Polsce, w 1972 roku T. Hanusek, Z. Bożyczko, A. Szwarc, T. Bilikiewicz i M. Ocheral sporządzili na zlecenie Prokuratury Generalnej profil służąc do znalezienia seryjnego mordercy działającego na Śląsku. W wyniku sporządzonego przez nich opisu jako sprawcę wytypowano Zdzisława Marchwickiego (obecnie kwestionuje się jego winę). W 1983 roku, przy sprawie dotyczącej seryjnego mordercy, prowadzonej pod kryptonimem „Skorpion”,  skorzystano  z „ankiety wstępnego opracowania sylwetki psychologicznej mordercy”. Utworzenie ankiety było pomysłem kpt. Ryszarda Małaszka (Gołębiowski, 2008).

Pierwszą znaczącą publikacją próbującą określić cechy psychiczne sprawców seryjnych morderstw na tle seksualnym była wydana w 1995 roku praca Juliusza Leszczyńskiego i Tadeusza Hanuska pt. „Kryminologiczne i kryminalistyczne problemy zabójstw z lubieżności”.

            Obecnie w Polsce profile psychologiczne sporządzają funkcjonariusze policji zajmujący się policyjną psychologią stosowaną m.in. w Komendzie Głównej Policji. Na zlecenie wymiaru sprawiedliwości, profile, sporządzają również biegli sądowi i Instytut Ekspertyz Sądowych w Krakowie.

1.2. Rodzaje profilowania

Obecnie można wyróżnić dwa podstawowe podejścia do profilowania: indukcyjne i dedukcyjne. Pierwsze z nich jest stosowane przez FBI. Opiera się ono na założeniu, że podobny typ sprawcy popełnia podobne przestępstwa. W wyniku analizy próbuje się wyodrębnić te zachowania i cechy przestępców, które ze sobą korelują. Potem na ich podstawie wyodrębnia się typy sprawców (np. zorganizowany i niezorganizowany). Nową zbrodnie próbuje się dostosować do już istniejącej typologii i na jej podstawie określić cechy sprawcy. Wnioskowaniu indukcyjnemu przy tworzeniu profilu zarzuca się zbytnie generalizowanie danych zebranych podczas badań nad zachowaniami innych przestępców. Takie działanie może prowadzić do błędnych wniosków. Przykładem takiego błędu może być sprawa „Snajpera z Waszyngtonu”, w której kierując się statystykami opisano sprawcę jako białego mężczyznę. W rzeczywistości zbrodni dokonywało dwóch afro-amerykanów.

W podejściu dedukcyjnym nie stosuje się uogólnień. Wnioskuje się na podstawie śladów behawioralnych zebranych w konkretnej, analizowanej sprawie i próbuje na ich podstawie określić sylwetkę psychofizyczną konkretnego sprawcy (bez odnoszenia się do typologii). Dzięki temu możemy uniknąć błędów generalizacji. Takie podejście do profilowania reprezentuje Brent Turey (nazywa je „analizą śladów behawioralnych”) i poddaje on profil krytycznej analizie na różnych etapach jego powstawania. Duży nacisk w podejściu dedukcyjnym kładzie się na wiktymologie i analizę miejsca zdarzenia (Gołębiowski, 2008).

1.2.1. Profilowanie psychogeograficzne

Istnieje również profilowanie psychogeograficzne, próbujące ustalić związek sprawcy z miejscem popełnionej zbrodni (m.in. Dlaczego wybrał to miejsce?  Jak sprawca na nie dotarł? Jak je opuścił? Jak wybrał sposób przemieszczania się?). Według założeń tej metody istnieje bardzo silne powiązanie między środowiskiem geograficznym a zachowaniem człowieka. W umyśle sprawcy istnieje „mapa mentalna”  otoczenia. Zawiera ona przestrzenne odzwierciedlenie środowiska wraz z przypisanym do niego ładunkiem emocjonalnym.

David Canter posługuje się w profilowaniu psychogeograficznym programem komputerowym o nazwie „Dragnet”. Uwzględnia on położenie miejsca zbrodni w stosunku do innych lokacji takich jak np. centra handlowe, szkoły, dzielnice mieszkalne. Spostrzegł on również, że wielokrotni sprawcy często popełniają swoją kolejną zbrodnie naprzeciwko poprzedniej (czyli po przeciwnej stronie mapy).

Wayne Pethrick (2005) wymienia sprawców wyruszających na poszukiwanie ofiary od swojej „bazy” (typ marudera) i takich którzy przemieszczają się na większą odległość, wybierających ofiary na swojej trasie (typ podróżnika). W przypadku pierwszego sprawcy, jego „baza” znajduje się blisko centrum terenu, wytyczonego poprzez połączenie linią miejsc zbrodni (cyt. za Gołębiowski, 2008).

Kim Rossmo stworzył komputerowy model Namierzania Kryminalno-Geograficznego (CGT). Jego system analizuje współrzędne miejsca zbrodni przy użyciu algorytmu „polowań przestępczych” i wylicza prawdopodobieństwo zamieszkania sprawcy na wybranym obszarze. W swoim modelu, Rossmo, uwzględnia miejsce spotkania sprawcy i ofiary, miejsce ataku, miejsce zabójstwa i miejsce porzucenia zwłok (lub ich fragmentów). Wyróżnia on również cztery „style łowieckie sprawcy”:

1. Metoda myśliwego – ten sprawca wyrusza z miejsca swojego zamieszkania w celu znalezienia odpowiadającej mu ofiary. Porusza się na znanym sobie obszarze, najczęściej w obrębie miasta w którym mieszka.

2. Metoda kłusownika – ten sprawca przemieszcza się do innego miasta w celu znalezienia ofiary, często pokonuje znaczne odległości.

3. Metoda wędkarza – ten rodzaj sprawcy atakuje gdy przypadkowo spotka odpowiadającą mu ofiarę. Jego zbrodnie często są spontaniczne.

4. Metoda łowcy – to sprawca wykorzystujący swój zawód lub sytuację do zetknięcia się z ofiarą na kontrolowanym przez niego terytorium.

Ze względu na metodę ataku, Rossmo dzieli sprawców na:

1. Drapieżnika – atakuje ofiarę zaraz po jej spotkaniu

2. Tropiciela – po spotkaniu ofiary śledzi ją i atakuje w dogodnym momencie

3. Czatownika – atakuje po zwabieniu ofiary do miejsca znajdującego się pod jego kontrolą (cyt. za Gradoń, 2010).

Eric W. Hickey (cyt. za Mitchel, 1997) wyróżnia sprawców: podróżujących (duży obszar geograficzny), lokalnych (mniejszy, ściśle określony obszar geograficzny np. miasto), związanych z konkretnym miejscem (zabijają w specjalnie wybranym miejscu np. w swoim mieszkaniu).

1.3. Sporządzanie profilu

Istnieją różne koncepcje i modele profilowania, w zależności od specjalistów którzy je stosują. Brak jest międzynarodowych standardów w tej dziedzinie kryminalistyki. Klasyczny model profilowania stworzony przez FBI zawiera następujące etapy:

Etap I – zbieranie danych wejściowych dla celów profilowania;

Etap II – organizacja i integrowanie danych dla celów dalszego procesu decyzyjnego;

Etap III – ocena przestępstwa;

Etap IV – budowa profilu kryminalnego

Filtr kontrolny – sprawdzenie profilu

Etap V – praca dochodzeniowo-śledcza

Drugi filtr kontrolny – nowy materiał dowodowy

Etap VI – aresztowanie podejrzanego (Gradoń, 2010).

Szaszkiewicz (2003) wymienia trzy zakresy tematyczne procesu profilowania:

1. Zbieranie informacji i przeprowadzanie klasyfikacji;

2. Interpretacja zebranych danych i rekonstrukcja zdarzenia;

3. Sformułowanie teorii wydarzenia, opracowanie charakterystyki sprawcy i konfrontacja danych w celu stwierdzenia, czy hipotezy są zgodne z faktami konkretnego przypadku.

Tworzenie profilu powinniśmy zacząć od zgromadzenia niezbędnych informacji ponieważ na ich podstawie jesteśmy w stanie określić motywacje sprawcy i jego modus operandi wraz z „podpisem” (Krukow, 2004).

Osoba sporządzająca profil powinna poddać analizie wszelkie okoliczności związane z zabójstwem. Musi ona zapoznać się z danymi techniczno-medycznymi, danymi dotyczącymi ofiary, danymi dotyczącymi miejsca i czasu zdarzenia. Ponadto profiler powinien przeanalizować ślady behawioralne i dokonać rekonstrukcji zdarzenia.

1.3.1. Dane techniczno-medyczne

Profiler musi skrupulatnie zapoznać się z aktami sprawy i przeanalizować wszelkie zebrane na miejscu zbrodni dowody (m.in. ślady daktyloskopijne, mechanoskopijne, traseologiczne, próbki materiałów biologicznych zostawionych na miejscu zbrodni, przedmioty pozostawione przez sprawcę, narzędzie zbrodni). Niezbędne jest zapoznanie się z zeznaniami świadków, protokołem oględzin miejsca zbrodni (wraz z informacjami na temat okoliczności znalezienia ciała) i protokołem z sekcji zwłok. Trzeba obejrzeć dokumentacje fotograficzną z miejsca zbrodni i z sekcji (i nagrania video-jeśli istnieje taka możliwość).

1.3.2. Analiza wiktymologiczna

Zabójstwo jest specyficznym rodzajem interakcji między sprawcą a ofiarą. Wybór ofiary często jest związany z jej właściwościami np. rodzaj wykonywanego zajęcia, miejsce zamieszkania, cechy psychiczne, posiadany majątek, płeć, wygląd (Szaszkiewicz, 2003). Istnieje również wysokie prawdopodobieństwo, że sprawca pochodzi z kręgu osób najbliższych (lub znajomych) dla ofiary (Hanausek, 1997).

Chociaż seryjni i wielokrotni mordercy zabijają zazwyczaj obce osoby, czasem mordują również ludzi ze swojego otoczenia. Czynności śledcze prowadzone pod tym kontem mogą pozwolić na wykrycie sprawcy (miało to miejsce np. w sprawie Knychały, Modzelewskiego, Mazurkiewicza). Hanusek (1995) zwraca w tym miejscu uwagę, że jeśli poszukiwania sprawcy w najbliższym otoczeniu nie przyniosą rezultatu należy rozszerzyć je o środowiska kryminogenne (np. rejestr przestępców seksualnych). Tego typu działanie może być prowadzone również równocześnie z rozpoznaniem środowiska ofiary.

Poznanie ofiary i jej zwyczajów jest niezbędne dla prawidłowej rekonstrukcji zdarzeń prowadzących do zabójstwa.

Do najważniejszych danych wiktymologicznych można zaliczyć:

a) Dane formalne – płeć, data urodzenia, stan cywilny, miejsce zamieszkania (adres     

tymczasowy i stały, poprzedni i obecny), wykształcenie, zawód, miejsce pracy (poprzednie i obecne), karalność sądowa i administracyjna.

b) Dane społeczne – środowisko społeczne, sytuacja rodzinna (dzieci, mąż/partner, osoby z którymi ofiara mieszka lub mieszkała, członkowie rodziny), związki uczuciowe (obecne i przeszłe), ine osoby znaczące (przyjaciele i krewni z którymi się liczyła, ważne dla niej znajomości), funkcje i role społeczne, tryb życia, historia życia (etapy, nauka, wypadki, praca, rozwój itd.).

c) Dane psychologiczne – cechy osobowości (inteligencja, charakterystyczne emocje), lęki i obawy, zachowania i zwyczaje, zaburzenia zachowania, zainteresowania i hobby, nałogi i uzależnienia, problemy i konflikty oraz sposoby ich rozwiązywania, wrogowie (w przeszłości i obecnie), zwyczaje towarzyskie i sposób spędzania wolnego czasu, opinie (w środowisku domowym, w sąsiedztwie, w zakładzie pracy).

d) Dane seksualne – rozwój seksualny, partner/partnerzy, intensywność życia seksualnego i łatwość nawiązywania kontaktów seksualnych, zaburzenia popędu, upodobania i dewiacje, orientacja psychoseksualna.

e) Dane na temat stanu majątkowego (np. czy posiada cenne przedmioty?).

f) Dane na temat cech fizycznych – wzrost i budowa ciała, sprawność fizyczna, wygląd zewnętrzny (w tym rodzaj ubioru)

g) Dane medyczne – przebyte choroby i operacje, czas zgonu, przyczyna śmierci, obrażenia, akty seksualne, nacięcia i inne charakterystyczne znaki na ciele ofiary, obecność nasienia (w pochwie, w odbycie, w ustach, na ciele i ubraniu, obok ciała), alkohol i inne substancje odurzające, trucizny, uwagi lekarzy, które nie znalazły się w protokole z sekcji.

h) Dane na temat okoliczności w jakich widziano ofiarę po raz ostatni.

i) Dane na temat środków  bezpieczeństwa podejmowanych przez ofiarę (szczególne, zwykłe, brak, lekceważenie podstawowych zasad).

j) Dane na temat miejsca pobytu ofiary przed śmiercią (mapa podróży)

k) Dane na temat czynności i zajęć podejmowanych przez ofiarę – w chwili zdarzenia, w okresie poprzedzającym zdarzenie.

l) Dane na temat położenia ciała, ubrania i bielizny, rzeczy należących do ofiary (Szaszkiewicz, 2003).

1.3.3. Analiza miejsca zdarzenia i ramy czasowe zdarzenia

Miejsce zdarzenia jest szczególnie istotne w procesie profilowania. Sprawca musiał pozostawić na nim ślady swojej obecności i dzięki temu możemy wnioskować o jego cechach. W swojej analizie musimy uwzględnić geograficzne położenie miejsca zdarzenia i jego okolicę. Musimy ustalić gdzie sprawca nawiązał kontakt z ofiarą, gdzie zaatakował i pozostawił ciało. Istnieje możliwość zainscenizowania miejsca zbrodni przez sprawcę. Ważna jest topografia miejsca (np. obecność zabudowań, zalesiony teren, ograniczona widoczność, obecność miejsc w których można coś ukryć). Profiler powinien zwracać uwagę na wszelkie widoczne oznaki działania sprawcy na miejscu zdarzenia np. czy coś z niego zabrał lub przemieścił jakiś przedmiot (Szaszkiewicz, 2003). Hanusek (1997) zwraca uwagę na konieczność analizy drogi, którą sprawca pokonał aby dotrzeć na miejsce zdążenia i którą je opuścił. Ponieważ sprawca mógł nie być w tych miejscach tak spięty lub czujny jak na miejscu zdarzenia, mógł zostawić tam istotne ślady.

Ważne jest również umiejscowienie w czasie całego zdarzenia (pora roku, dnia, godzina, odstęp czasowy między innymi atakami w serii) oraz określenie czasu przebiegu poszczególnych zdarzeń składających się na zbrodnie np. ile czasu sprawca poświęcił na dotarcie do ofiary i samą zbrodnie, czas potrzebny na ukrycie zwłok i zatarcie śladów (Szaszkiewicz, 2003).

1.3.4. Analiza śladów behawioralnych

Ślad behawioralny reprezentuje działanie podejmowane przez sprawcę i ofiarę. Jest to ślad zachowania sprawcy, z którego często możemy wnioskować o jego cechach psychicznych.

Według Szaszkiewicza (2003) charakterystycznymi  przejawami zachowania sprawcy jest:

a) Planowanie – sprawca może popełnić zbrodnię spontanicznie pod wpływem silnego wzburzenia emocjonalnego (może świadczyć to np. o jego braku kontroli, impulsywnym charakterze). W sytuacji gdy widoczne są symptomy planowania przestępstwa, sprawca może być bardziej wyrachowany i opanowany. Z planowaniem wiąże się szereg działań poprzedzających zbrodnię np. rozpoznanie terenu (taki sprawca może również odczuwać potrzebę kontroli sytuacji)

b) Strategia panowania nad ofiarą – sprawca może użyć różnych środków do kontroli ofiary i wymuszenia na niej posłuszeństwa. Od gróźb i przemocy fizycznej (bicie, poniżanie, torturowanie, wiązanie, kneblowanie) do próby zjednania sobie jej sympatii, zapewnienia że nic się jej nie stanie i zastosowania podstępu. Analizując rodzaj użytych środków (np. nasilenie przemocy) możemy wnioskować m.in. o potrzebie dominacji u sprawcy, jego samokontroli, wyrzutach sumienia, poziomie agresji i przejawianych przez niego fantazjach (np. sprawca wiążę ofiarę i wymusza na niej określone zachowania ponieważ jest to element jego fantazji) i umiejętnościach.

c) Narzędzie zbrodni i rodzaj zadanych ran – sprawca może przynieść narzędzie zbrodni ze sobą (planował zbrodnie) lub znaleźć na miejscu (najczęściej zbrodnia nie była planowana). Sposób w jaki się nim posługuje może świadczyć o posiadanych przez niego umiejętnościach (np. w sprawie „Kuby Rozpruwacza” stwierdzono, że sprawca na tyle dobrze posługuje się nożem, że może wykonywać zawód lekarza lub rzeźnika). Wybór narzędzia może świadczyć o predyspozycjach sprawcy (np. trucizna jest mniej bezpośrednim sposobem zabójstwa niż zadanie ran nożem). Rodzaj zadanych ran może m.in. świadczyć o stopniu jego zażyłości z ofiarą (np. rany twarzy mogą świadczyć, że sprawca znał ofiarę), przejawianych fantazjach (np. Rachubiński podniecał się na skutek cięcia ciała ofiary) lub o motywie jakim kierował się sprawca (rany w okolicach narządów płciowych mogą np. świadczyć o motywacji seksualnej).

d) Personalizacja i depersonalizacja ofiary – w przypadku personalizacji sprawca nadaje ofierze cech, których ona nie posiada (np. sprawca może zmienić jej wygląd aby przypominała osobę występującą w jego fantazjach). W przypadku depersonalizacji sprawca „odczłowiecza” ofiarę czyniąc z niej przedmiot. Takie działanie jest charakterystyczne dla seryjnych morderców ale występuje również w sytuacjach gdy sprawca był powiązany emocjonalnie z ofiarą.

e) Nazabijanie – to zadawanie większej ilości obrażeń, niż potrzeba do uśmiercenia ofiary. Sprawca często zadaje je, jeszcze po jej śmierci. Świadczy to o silnym ładunku emocjonalnym który nie uległ rozładowaniu (np. sprawca wielokrotnie dźga ofiarę nożem, chociaż już doprowadził do jej zgonu).

f) Mutylacja –  to wycinanie narządów, okaleczanie ofiary a czasem również rozkawałkowywanie jej ciała. Seryjni mordercy realizują w ten sposób swoje fantazje seksualne związane z absolutną dominacją. Edmund Kemper opisywał jak obcinając głowy kobietą czynił z nich lalki będące jego własnością.

g) Zbieranie „trofeów” – Niektórzy sprawcy seryjni zachowują „pamiątki po swoich zbrodniach. Pozwala im to na ponowne przeżywanie podniecenia w związku z popełnionym morderstwem. Mogą to być przedmioty należące do ofiary (np. jej biżuteria) lub części jej ciała (np. Edmund Kalinowski zabierał do celów masturbacyjnych wycięte piersi i narządy rodne ofiary). Czasem sprawca może robić zdjęcia lub nagrywać swoje morderstwa (tak robił Denis Rader i „Maniacy z Dniepropietrowska”).

h) Emocjonalne „zadośćuczynienie” – to rodzaj mechanizmu obronnego podczas którego sprawca próbuje symbolicznie anulować zabójstwo. Wiąże się to z przejawianymi przez niego wyrzutami sumienia i może oznaczać o znajomości ofiary. Może przejawiać się w: przykryciu ciała (zakrycie twarzy), ułożeniu zwłok jak do snu, złożeniu rąk, umyciu i uczesaniu ofiary, przebraniu jej w inny strój, pozostawieniu dla niej jedzenia lub napoju.

Zakrycie ciała może również świadczyć o tym, że sprawca nie chce oglądać ofiary odczuwając niechęć do popełnionego morderstwa (np. nie planował go mógł je popełnić pod wpływem oporu ofiary).

i) Inscenizacja miejsca zbrodni – zabieg ten jest stosowany przez sprawcę najczęściej w celu ukrycia swojej motywacji (np. wielokrotny morderca D.S. po dokonaniu morderstwa własnej babci na tle emocjonalno-rabunkowym upozorował jej gwałt) w celu odwrócenia uwagi śledczych od swojej osoby. Mordercy seryjni mogą również próbować upokorzyć w ten sposób ofiarę (np. układając ją w wyzywającej pozie) lub chcą przekazać jakąś wiadomość. Inscenizacji może dokonać również rodzina ofiary (próbując ukryć wstydliwe fakty z jej życia) lub ona sama. (pozorując samobójstwo tak aby wyglądało na zabójstwo). Zainscenizowanie stosowane jest też w mordach rytualnych (np. satanistycznych).

j) Dowód obecności innych sprawców – ślady znalezione na miejscu zbrodni mogą świadczyć, że popełniło ją kilku sprawców. Proces działania w grupie wywiera istotny wpływ na motywacje jej członków i ich dalsze czyny, dlatego trzeba go uwzględnić w trakcie analizy danych.

1.3.5. Rekonstrukcja przebiegu zdarzeń

Rekonstrukcja przebiegu całego zdarzenia jest niezbędna do zrozumienia zachowania sprawcy w trakcie popełniania zbrodni. Odtworzenie sekwencji zdarzeń oraz interakcji między sprawcą i ofiarą pozwala na zweryfikowanie dotychczas zebranych danych. Bardzo dobrze opisuje ten proces E. Locard (1937): „jeśli obserwacja śladów będzie przeprowadzona nawet z największą znajomością zasad naukowych, pozostanie zawsze martwą literą, dopóki nie ożywi jej hipoteza, która zsyntezuje i wytłumaczy wyniki wszystkich spostrzeżeń” (cyt. za Hanusek i Leszczyński, 1995, s. 269)

1. 4. Modus operandi i podpis sprawcy

Tadeusz Hanusek (1995) za modus operandi uznaje charakterystyczny i najczęściej powtarzalny sposób zachowania sprawcy przestępstwa, w którym przejawiają się jego cechy i właściwości.

Już w 1937 roku E. Locard twierdził, że „ci sami sprawcy popełniają te same przestępstwa”. Ta powtarzalność ma duże znaczenie wykrywacze (zwłaszcza w zbrodniach mających seryjny charakter), ponieważ pozwala w pewnym stopniu przewidzieć przyszłe działania sprawcy (cyt za. Hanusek i Leszczyński, 1995, s. 263).

            Według Szaszkiewicza (2003) modus operandi to sposób działania mający zapewnić skuteczną realizacje przestępstwa. Jego analiza pozwala na stawianie hipotez na temat cech sprawcy, np. o jego inteligencji, umiejętnościach, motywacji, stanie emocjonalnym, upodobaniach i dewiacjach. Monika Całkiewicz (2010) zwraca uwagę na to, że modus operandi obejmuje przygotowania do przestępstwa, jego popełnienie i zachowanie następujące po nim. Czasem pewne elementy zachowania sprawcy mogą ulec zrytualizowaniu. Będą wtedy powtarzane nawet jeśli nie są niezbędne do popełnienia zbrodni.

            Charakterystycznym, zrytualizowanym elementem modus operandi jest „podpis” sprawcy. Są to powtarzające się  przejawy specyficznego zachowania sprawcy, nie mające znaczenia dla sprawnego dokonania przestępstwa (Szaszkiewicz, 2003). Występowanie „podpisu” jest najczęściej widoczne w działaniach seryjnych morderców. Sprawca realizuje w ten sposób swoje fantazje (np. używa specjalnego rodzaju więzów, charakterystycznie okalecza ofiarę lub pozostawia na miejscu zbrodni jakieś przesłanie). Ponieważ sprawca uczy się w trakcie działania, udoskonala metody popełnienia zbrodni i jest zależny od towarzyszących jej okoliczności, modus operandi może ulec zmianie. „Podpis” jest natomiast prawie zawsze taki sam i pozwala na wnioskowanie o fantazjach i cecha psychicznych sprawcy (Całkiewicz, 2010).

1.5. Motywacja sprawcy

Po wstępnej analizie danych można podjąć próbę określenia motywu jakim kierował się sprawca. Trzeba pamiętać że działanie przestępcze ma często charakter polimotywacyjny przy czym jeden motyw może mieć charakter dominujący (Hanusek i Leszczyński, 1995).

Gierowski (1989) na podstawie badań psychiatrycznych i psychologicznych 105 zabójców, wyróżnił następujące motywy wiodące (dominujące) wraz z opisem cech sprawców, którzy się nimi kierowali:

1. sprawcy działający z motywów ekonomicznych – ich proces socjalizacji przebiegał nieprawidłowo. Występują u nich różnorodne urazy i obciążenia biologiczne. Warunki wychowawcze były istotnie gorsze niż u sprawców kierujących się inną motywacją. Kontakty emocjonalne z ojcem i rodzeństwem oraz atmosfera rodzinna nie sprzyjały prawidłowemu rozwojowi psychicznemu i społecznemu. Skutkowało to wykształceniem antysocjalnej osobowości. W ich środowisku dominowały wzorce agresywnego zachowania. Sprawcy przejawiają wysoki poziom ekstrawersji i neurotyzmu. Do prawidłowego funkcjonowania potrzebują dodatkowej stymulacji z zewnątrz. Są agresywni w stosunku do otoczenia. Ich ogólny poziom inteligencji był niższy niż przeciętny.

2. sprawcy działający na tle seksualnym – warunki wychowawcze były niekorzystne. Dochodziło do częstego stosowania kar fizycznych. W rodzinie i środowisku sprawców występowały często agresywne wzorce zachowania. O wiele częściej niż u pozostałych zabójców brakuje im pozytywnych więzi uczuciowych z matką. Często występują obciążenia biologiczne i urazy wpływające niekorzystnie na dalszy rozwój. Charakteryzuje ich przewaga introwertycznych cech osobowości. Mają skłonność do kumulowania napięcia emocjonalnego. Przejawiają wysoki poziom psychopatii. Byli bardziej skłonni do zależności i bierności w działaniu. Wykazywali wysoki poziom egocentryzmu. Przejawiają chłód uczuciowy połączony z brakiem empatii. Odznaczają się poczuciem niskiej wartości i potrzebą potwierdzenia własnego znaczenia. Ich poziom inteligencji był istotnie wyższy niż u sprawców kierujących się pozostałymi motywacjami. Różnią się od innych sprawców zabójstw większą częstotliwością występowania zboczeń płciowych. Pozostają w ciągłej trudnej sytuacji wywołującej u nich frustracje (na tle seksualnym oraz związane z potrzebą dominacji i poczuciem niskiej wartości).

3. sprawcy działający z motywów urojeniowych – sprawcy z tej grupy zostali uznani za niepoczytalnych. Rozwój i dojrzewanie tej grupy sprawców, w stosunku do pozostałych zabójców, przebiegał w najkorzystniejszych warunkach wychowawczych i środowiskowych. Przejawiają oni wysoki poziom introwersji i neurotyzmu, co sprzyja kumulowaniu napięcia emocjonalnego. Przebadani sprawcy mieli niski poziom agresywności. Przeżywają psychotyczny lęk i poczucie zagrożenia. Posiadali poczucie winy w związku z popełnioną zbrodnią.

4. sprawcy działający na tle emocjonalnym

a) sprawcy kierujący się zemstą – ich rozwój przebiegał w niekorzystnych warunkach wychowawczych. Posiadają asocjalną osobowość. Są nieufni i wrogo nastawieni do otoczenia. Charakteryzują się wysokim poziomem niezrównoważenia. Ich pobudliwość emocjonalna obniża próg tolerancji na frustrację. Najsilniej przejawiają negatywne emocje względem ofiary.

b) sprawcy kierujący się poczuciem krzywdy – ich warunki wychowawcze były niekorzystne i rozwinęła się u nich asocjalna struktura osobowości. Ta grupa posiada najwyższe wykształcenie z podgrup zabójców kierujących się motywem emocjonalnym. Odnotowano u nich wysoki poziom neurotyzmu i ekstrawersji. Samokontrola emocjonalna jest u nich obniżona. Wykazują wysoki poziom agresywności.

c) sprawcy kierujący się poczuciem zagrożenia i lęku – warunki wychowawcze i środowiskowe były u nich leprze niż u pozostałych sprawców kierujących się motywacją emocjonalną. Sprawcy z tej grupy mają podobny poziom wykształcenia jak sprawcy kierujący się poczuciem krzywdy. Czynniki biologiczne i doznane urazy nie miały większego wpływu na rozwój negatywnych cech osobowości. Przejawiają niskie wskaźniki agresywności. Od innych zabójców kierujących się motywem emocjonalnym różni ich wyższy poziom introwertyzmu. Kumulują napięcie emocjonalne. Wykazują oni nasilony lęk, skłonności do niepokoju oraz podwyższoną pobudliwość emocjonalną. Stosunkowo często występują u nich podkorowe zaniki mózgu więc można powiązać ich przestępstwa z patologią OUN.

            J. Gierowski, M. Przybyłek oraz M. Sławik (2001) dokonali analizy statystycznej (przy użyciu techniki Facet Theory) danych z  akt dotyczących 137 przypadków zabójstw popełnionych w Polsce i udało im się  przyporządkować określony sposób popełnienia zbrodni do sprawcy kierującego się konkretną motywacją (cyt. za Hanusek, 2006):

1. Zabójstwo popełnione na tle emocjonalno- urojeniowy :

- nie było planowane

- ciało jest pozostawione na miejscu zbrodni (często jest to miejsce zamieszkania ofiary);

- brak próby przemieszczenia lub ukrycia zwłok

- obrażenia głowy i twarzy (są charakterystyczne dla sprawców działających w wyniku urojeń lub z zemsty);

- obrażenia tułowia (są charakterystyczne dla sprawców działających z poczucia krzywdy   lub lęku);

- narzędzie znajduje się na miejscu zbrodni (użycie noża jest bardziej charakterystyczne dla sprawców działających z poczucia krzywdy lub lęku, natomiast sprawcy kierujący się urojeniami częściej używają tępego narzędzia);

- sprawca kierujący się motywacją emocjonalno-urojeniową nie używa jakiegoś typowego    narzędzia;

- sprawca zadaje wiele ran ofierze;

- w trakcie zbrodni dochodzi do wyładowania nagromadzonych emocji;

- można dostrzec emocjonalny stosunek sprawcy do ofiary (sprawca często zna ofiarę a do   zbrodni dochodzi na skutek jakiegoś konfliktu);

2. Zabójstwo na tle seksualnym:

- ofiara musi spełniać pewne kryteria (np. odpowiedni wygląd)

- sprawa zazwyczaj nie zna ofiary;

- ofiara to najczęściej kobieta;

- sprawca najczęściej dusi ofiarę;

- na miejscu zbrodni można znaleźć ślady spermy;

- ofiara ma obrażenia genitaliów;

- zwłoki są ułożone w charakterystycznej pozycji (często mają rozchylone nogi);

- ofiara jest obnażona

- sprawca wpycha obce przedmioty w pochwę, odbyt lub usta ofiary;

- sprawca może zabrać ofierze rzeczy osobiste (np. biżuterię);

- sprawca próbuje ukryć zwłoki (może je przemieszczać);

- działanie sprawcy wiąże się z realizacją jego rozbudowanych fantazji;

- sprawcy mogą być notowani;

3. Zabójstwo z motywacji ekonomicznej:

- sprawcy kierujący się tą motywacją mogą używać różnych narzędzi zbrodni i nie przejawiają jakiegoś szczególnego sposobu popełnienia zabójstwa;

- zabójstwo jest najczęściej zaplanowane;

- wybór ofiary i miejsca nie jest przypadkowy;

- obrażenia koncentrują się na głowie ofiary (rzadziej tułowiu);

- sprawcy mają kryminalną przeszłość;

- działania sprawcy nie koncentrują się na ofierze tylko na osiągnięciu zamierzonego celu;

W przypadku seryjnych i wielokrotnych morderców przy klasyfikacji ich działania, możemy posłużyć się stworzonym przez FBI podziałem na sprawców zorganizowanych i niezorganizowanych. Inną typologią którą możemy wykorzystać jest zaproponowany przez Holmes’a i DeBurger’a podział sprawców ze względu na ich motywacje (dokładnie opisałem tą typologię w rozdziale 2).

1.6. Charakterystyka sprawcy

Po przejściu przez wymienione wcześniej etapy profilowania sporządza się charakterystykę sprawcy. Jego cechy przyjmowane są na pewnym poziomie prawdopodobieństwa. Według krakowskiego IES taka charakterystyka powinna zawierać następujące informacje na temat sprawcy (Szaszkiewicz, 2003):

1. Dane demograficzne – z jakiego środowiska wywodzi się sprawca, gdzie może znajdować się jego miejsce zamieszkania, czy mieszka sam, czy ma partnerkę/partnera i dzieci, jaki ma zawód, wykształcenie, jaki prowadzi tryb życia;

2. Cechy psychiczne

a) intelektualne – ogólny poziom jego sprawności umysłowej, umiejętności nawiązywania kontaktu, zdolności werbalne, poziom sprawności funkcji poznawczych i  pamięci, sprawność zmysłów;

b) emocjonalne i popędowe – przejawiane przez niego emocje i ich  kontrola, poziom zrównoważenia emocjonalnego, poziom lęku, występowanie chłodu uczuciowego, kontrola popędów, poziom i rodzaj agresji, nasilenie zaburzeń emocjonalno-popędowych

c) seksualne – orientacja i preferencje seksualne (rodzaj dewiacji) sprawcy, czy występują u niego zaburzenia seksualne, jakość pożycia;

d) psychofizyczne – poziom sprawności psychoruchowej, siła, wytrwałość, odporność na zmęczenie, stan zdrowia, przejawiane ułomności, wygląd;

3. Motywacja sprawcy – rodzaj motywacji wiodącej wraz z motywacjami towarzyszącymi;

4. Zachowania i zwyczaje – charakterystyczne zachowania, upodobania, uzależnienia, zwyczaje;

5. Skłonności przestępcze – nasilenie skłonności przestępczych, czy był już karany;

Profil powinien zawierać również sugestie, które pomogły by w schwytaniu sprawcy (np. jeśli prawdopodobne jest że sprawca wróci na miejsce zbrodni należy poddać je obserwacji), oraz wskazówki na temat taktyki przesłuchania potencjalnego sprawcy.

Na koniec chciałbym opisać zastosowanie profilowania w praktyce ścigania seryjnych morderców na przykładzie Richarda Trentona Chaze (jego zbrodnie opisałem dokładnie w rozdziale 6). Robert K. Ressler, który tworzył jego profil dokładnie przeanalizował cały materiał dowodowy i zbadał modus operandi sprawcy. Doszedł do wniosku że:

1. Sprawca to biały mężczyzna - ponieważ sprawcy morderstw seksualnych najczęściej zabijają przedstawicieli tej samej rasy.

2.  W wieku 25-27 lat – Sposób popełnienia morderstwa sugerował że sprawca jest niezorganizowany (według typologii FBI) i cierpi na psychozę. Schizofrenia paranoidalna może rozwijać się od 15 roku życia, dodając około 10 lat na pełny rozwój choroby, Ressler otrzymał hipotetyczny wiek sprawcy.

3. Sprawca jest szczupłej budowy ciała i sprawia wrażenie niedożywionego – introwertyczni schizofrenicy często zaniedbują posiłki i są niedożywieni. Niedbałą również o swój wygląd i higienę.

4. Jego mieszkanie jest bardzo zaniedbane – jego stan utrudnia mu normalne wykonywanie zwykłych czynności, dlatego nie sprząta i nie przejmuje się bałaganem w swoim mieszkaniu

5. Sprawca ma historie choroby psychicznej i zażywa narkotyki – sprawca cierpiący na tak rozwiniętą psychozę najprawdopodobniej był już hospitalizowany (Ressler założył, że niedawno opuścił szpital psychiatryczny)

6. Sprawca jest bezrobotnym samotnikiem i jeśli kimś mieszka to z rodzicami (najprawdopodobniej mieszka sam) – Nikt nie chce mieszkać z taką osobą, jej psychoza oddala ją od ludzi.

7. Nie ma doświadczenia wojskowego i nie ukończył studiów – nie przeszedł by rekrutacji wojskowej a dezintegracja jego osobowości uniemożliwiła mu ukończenie studiów

8. Ressler uważał również, że sprawca mieszka niedaleko ofiary ponieważ jego zaburzenie nie pozwoliło by mu na pokonywanie dużych odległości. Po drugiej zbrodni sprawca ukradł samochód należący do jednej z ofiar i porzucił go niedaleko miejsca zdarzenia. Ressler stwierdził, że sprawca mieszka w odległości od 0,5 do 1 mili od miejsca porzucenia auta.

Dzięki aktywnym działaniom policji i zeznaniom świadków ujęto Richarda Trentona Chase’a, zamieszkałego w odległości jednej przecznicy od miejsca porzucenia samochodu skradzionego z miejsca drugiej zbrodni. Sprawca był samotnikiem a jego mieszkanie było strasznie zaniedbane. Podczas przeszukania znaleziono w nim garnki pełne krwi i ludzkie części ciała zamknięte w lodówce. Chase był wychudzony i zaniedbany, próbował studiować ale został usunięty z uczelni. Jakiś czas przed morderstwami opuścił szpital psychiatryczny.

Profil sporządzony przez Resslera okazał się niezwykle trafny i pomógł wytypować sprawcę. W przypadku spraw dotyczących seryjnych i wielokrotnych morderców jest on narzędziem nie do przecenienia, ponieważ szybkie schwytanie sprawcy pozwala ograniczyć liczbę jego przyszłych ofiar (Czerwiński i Gradoń, 2000).

Na podstawie własnej pracy magisterskiej pt.
Seryjni i wielokrotni mordercy - teoretyczny model kształtowania się skłonności oraz profilowanie psychologiczne i psychogeograficzne przygotował  Łukasz Wroński